Hacı Murat

Avar Hanlığı'nın merkezi olan Hunzak şehri yakınlarındaki Zai köyünde doğdu. Annesinin Avar hanları çocuklarına süt anneliği yapması dolayısıyla, Avar sarayında, akranı olan prenslerle birlikte büyüdü. 14 yaşında evlendi ve ilk ciddi savaş tecrübesini, Şubat 1830'da Ruslara karşı cihat eden Şeyh Gazi Muhammed'in Hunzak'a saldırısı sırasında yaşadı. Bu çarpışmada, Gazi Muhammed'e karşı Avar Mani'nin eşi Bahu Bike yanında yer alan Hacı Murat, saldırıda başarısız olan Gazi Muhammed müritlerinden kalan bayrak ve flamaları toplayarak, 'Avarların Ruslara bağlılığını göstermek' amacıyla Tiflis'e gönderdi.

             Gazi Muhammed'in ölümünden sonra yerine geçen Hamza, 25Ağustos 1834'te Hunzak'ı ele geçirerek, Bahu Bike ve oğullarını öldürttü. Daha sonra Hacı Murat, Hamza Beyi ağabeyi Osman'la birlikte öldürmeye karar verdi. Hamza'yı öldüren Osman, aynı anda yakalanıp katledildi. Hamza'nın ölümünden sonra Hunzak halkı Hacı Murat'ın etrafında toplandı. Hamza' nın müritlerini kılıçtan geçiren Hacı Murat, Hunzak'ta duruma hakim oldu.

            Daha sonra Avar Hanlığına getirilen Ahmet Han, Kafkasya'da güçlenmekte olan Şeyh Şamil'e karşı, Ruslara, Hunzak'a bir askeri garnizon yerleştirmelerini teklif etti. Aslında Ahmet Han bununla, Hacı Murat'ın gücünü ortadan kaldırmayı hedefliyordu. Nitekim, Ruslar 1837'de Avaristan'a bir sefer düzenlediler.

             Bundan istifade eden Ahmet Han, Hacı Murat'ın Şeyh Şamil'le gizli ilişkisi olduğunu Ruslara bildirince, Rus Garnizonu Kumandanı Lazaryef13 Kasım 1840'da Hacı Murat'ı tutuklattı. Hunzak'ta 10 gün boyunca bir topa zincirlenen Hacı Murat, daha sonra Temirhanşura (Buynaks)'ya doğru yola çıkarıldı. Ancak Bustro köyü civarında kaçarak, Hunzak yakınlarındaki Tsetmes'e yerleşti.

            Daha sonra, kendisini affetmesi için Şeyh Şamil'e bir mektup gönderdi. Af isteğini kabul eden Şamil, Hacı Murat'ı Ocak 1841'deAvaristan'a naib tayin etti. Bunun üzerine 2 bin kişilik bir Rus birliği 17 Şubat 1841'de Tselmes üzerine yürüdü. General Bakunin'in ağır yaralandığı çarpışmadan sonra Ruslar geri çekildi. Çarpışmada babasıyla iki kardeşini kaybeden ve kendisi de yaralanan Hacı Murat, 29 Kasım 1841de Şeyh Şamil'in Avanstan seferine katıldı. Bu seferde, Hunzak hariç, Avaristan'daki bütün Rus kaleleri ele geçirildi. 1846'da Kabardey bölgesine yapılan akınlara da katılan Hacı Murat, Terek Irmağı kıyısında büyük bir Rus ordusunu bozguna uğrattı.

            Gerbegil köyünde bulunduğu sırada, Haziran 1848'de Rus ordusunun yoğun top saldırısına uğrayan Hacı Murat, bin kadar kayıp vererek geri çekildi. Ancak 1849'da küçük bir süvari birliğiyle Temirhanşura'yı bastı. Temmuz 1851'de, Şeyh Şamil tarafından, Hazar kıyılarındaki Kaytak ve Tabasaran halkını Ruslara karşı ayaklandırmakla görevlendirildi. Hacı Murat'ın, Terki Şemhati'nin kardeşi Şahveli'yi öldürüp karısıyla çocuklarını kaçırması, bölge halkının tepkisine yol açtı ve şikayetler Şeyh Şamil'e kadar ulaştı.

Bu ve benzeri şikayetler, Şeyh Şamil ile Hacı Murat'ın arasını açtı. Şamil'in, oğlu Gazi Muhammed'i halef seçmesi, ilişkileri daha da gerginleştirdi ve Şamil, Hacı Murat'ı naiblikten uzaklaştırdı.

            İki lider arasındaki ilişkinin, ortalıkta dolaşan rivayetlerin de etkisiyle giderek bozulması, Şamil'in Çeçenistan'ın Avturi köyünde gizlice toplanan Naibler Meclisi'nde Hacı Murat'ı hıyanette suçlaması ve Meclisin de onu gıyabında ölüme mahkum etmesiyle neticelendi. Karardan haberdar olan Hacı Murat, 25 Kasım 1851'de Vodveezhenskoye (Chakheri) Kalesi'ne giderek Ruslara sığındı. Kale komutanı Prens Vorontsov Hacı Murat'ı Tiflis'e gönderdi. Hacı Murat'ın, Şeyh Şamil ile danışıklı bir şekilde Ruslara teslim olduğuna dair görüşler de mevcut.

            Daha sonra, dağ hayatına ve ailesine duyduğu özlem yüzünden bir rivayete göre de yeniden Şeyh Şamil'e katılmak üzere  kaçmaya karar veren Hacı Murat, atla yaptığı bir akşam gezintisi sırasında dört arkadaşıyla birlikte kaçtı. Ancak Nuha'daki Albay Korganov'un takibi sonucu kıstırılarak, arkadaşlarıyla birlikte 5 Mayıs 1852'de öldürüldü. Kesilen başı, Tiflis'teki Kafkasya Genel Valisi Prens Vorontsov'a gönderildi.

            Azerbaycan'da Tengit köyü yakınlarındaki kabri, 1957'de Azeri bilim adamları tarafından tespit edilen Hacı Murat'ın sefer nişanı, bayrağı, seccadesi, testisi, sefer yemek takımı ve ölümünden bir süre önce çekilmiş fotoğrafı Dağıstan Tarihi Müzesi'nde korunmaktadır. Ünlü Rus yazarı Tolstoy, 'Hacı Murat' adlı eserinde, onun hayatını romanlaştırmıştır.